Marion Koopmans: ‘We moeten een pandemie door steekmuggen voorkomen’

Ziek worden van een muggenbeet komt in Nederland zelden voor, maar dat kan zomaar veranderen. Ons waterrijke, dichtbevolkte landje is mogelijk een paradijs voor insecten die parasieten, bacteriën en virussen kunnen overdragen. One Health PACT speurt ze op en kijkt hoe we kunnen voorkomen dat door muggen verspreide ziekten de volgende gezondheidscrisis veroorzaken.

Westnijlkoorts was tot voor kort een exotische aandoening, maar sinds oktober 2020 weten we dat het ook in Nederland kan opduiken. Toen werd dit ‘arbovirus’ – een virus overgebracht door geleedpotigen – bij acht mensen in de regio Utrecht vastgesteld. Hoogstwaarschijnlijk kwamen daar geen exotische insecten aan te pas, maar doodgewone huismuggen. Hoe die eraan kwamen? Waarschijnlijk hebben ze het virus opgelopen toen ze voorbijkomende trekvogels prikten en daarna doorgaven aan de mens. De meeste mensen worden alleen grieperig van dit virus, in sommige gevallen kan het ook hersenontsteking (encefalitis) of hersenvliesontsteking (meningitis) veroorzaken. Wereldwijd zijn daaraan al veel mensen – en ook paarden – overleden. ‘Dit is echt een risico voor de volksgezondheid, want het gaat niet om een paar verdwaalde tijgermuggen’, vertelt projectleider Marion Koopmans van het Erasmus Medisch Centrum Rotterdam. ‘Er zijn al uitbraken onder vogels in Nederland, maar gelukkig nog weinig onder mensen. We willen er klaar voor zijn als dat wel gebeurt.’

De enorme sterfte in 2016 onder merels is een ander voorbeeld van hoe het mis kan gaan. De bekende tuinvogels stierven massaal aan het van oorsprong Afrikaanse usutuvirus. Dat kwam hoogstwaarschijnlijk via trekvogels in ons land. Muggen waren ook hier de overbrengers van het virus tussen vogel en mens. ‘Dit arbovirus is nauwe familie van een aantal humane virussen. Ik kan niet beredeneren waarom een soortgelijke overdracht door muggen niet mogelijk zou zijn onder mensen’, zegt Koopmans. Uit de genetica van het virus kunnen de onderzoekers afleiden dat dit virus zich al zo’n tien jaar geleden heeft gevestigd in ons land. ‘Dus het is niet iets dat wel weer overwaait.’

Muggen-app

Grote vraag die One Health PACT wil beantwoorden is hoe uitbraken precies ontstaan én hoe je ze kunt voorkomen. Daarvoor heeft het multidisciplinaire onderzoek een soort sleepnetmethode opgezet, om een zo breed mogelijk inzicht te krijgen. Het programma bestaat niet alleen uit literatuur- en laboratoriumonderzoek en analyse van donorbloed, maar ook uit het vangen van muggen en vogels. Zelfs hobbykippen kunnen bezoek krijgen van een promovendus die bloed en veren wil afnemen op zoek naar antistoffen. Want vogels spelen waarschijnlijk een belangrijke rol bij de instandhouding van virussen die door steekmuggen worden overgebracht.

De wetenschappers zijn verder heel benieuwd welke soort muggen er zoal rondvliegen en wat die aanrichten. Met het oog daarop is recentelijk een ‘Mosquito Alert App’ gelanceerd. Wie die downloadt, kan foto’s van muggen, muggenbeten en muggenbroedplaatsen insturen. In Spanje hebben burgers daarmee al geholpen om de verspreiding van de Aziatische tijgermus (Aedes albopictus) in kaart te brengen. Deze muggensoort heeft zich in Nederland nog niet gevestigd en dat willen de autoriteiten graag zo houden. Hij verspreidt namelijk ziektes als knokkelkoorts, chikungunya en Zika.

Het onderzoeksteam maakt met alle verzamelde informatie modellen. Die geven inzicht in de verspreiding en helpen bij het beantwoorden van de vraag of bepaalde varianten van een virus makkelijker overdraagbaar zijn dan andere. Koopmans: ‘Na ontdekking van het virus in vogels bij Utrecht hebben wij het RIVM gewaarschuwd. Toen dat een alert uitstuurde, bleken er al verschillende mensen met hersenproblemen in ziekenhuizen te liggen.’

Anders dan het usutuvirus lijkt het westnijlvirus nog niet permanent aanwezig. Afgelopen zomer (2020) is het niet in Nederland aangetroffen, ondanks talloze metingen in (trek-)vogels, muggen en menselijke bloedmonsters. Behalve in Zuid-Europa en de Balkan lijkt dit virus in de buurt van Berlijn al wel vaste voet aan de grond te hebben gekregen. Rara hoe kan dat? Ons door water gedomineerde landschap, gecombineerd met een dichte bevolking en grote veestapel lijkt toch veel gunstiger voor muggen? Misschien moet de temperatuur nog net iets meer oplopen, denkt Koopmans, want dan kunnen muggen zich makkelijker voortplanten. ‘Het KNMI verwacht een stijging van de gemiddelde temperatuur in Nederland, met name van de nachttemperatuur. Dit heeft grote impact op de temperatuur van het oppervlakte water. Dat zou het puzzelstukje kunnen zijn dat nog ontbreekt om verdere muggen- en dus virusvermeerdering mogelijk te maken.’

Genetica

De start van het grootschalige onderzoek viel uitgerekend samen met de eerste covid-19 besmettingen in ons land. Projectleider Marion Koopmans moest sindsdien veel van haar tijd besteden aan de coronapandemie. Het wil niet zeggen dat door muggen overgebrachte virusziekten niet belangrijk zijn, onderstreept ze. Maar het maakte het opstarten van het omvangrijke One Health PACT programma wel een stuk lastiger. Zo moest het rekruteren van de liefst 26 promovendi en het opstarten van het onderzoek online gebeuren. ‘Verschrikkelijk natuurlijk, ook omdat de onderzoekers uit alle uithoeken van de wereld komen en grote problemen hadden met reizen’, zegt Koopmans.

Een brede variatie aan onderzoekers is hard nodig, omdat One Health PACT alle aspecten die een rol kunnen spelen in kaart wil brengen. Is het hele ecosysteem in beeld, dan is het mogelijk om veel sneller te reageren op mogelijke dreigingen. Het gaat daarbij niet alleen om onderzoek naar de verspreiding, maar ook om fundamentele wetenschapsvragen. Waarom maakt het ene virus alleen vogels ziek en geen mensen? In hoeverre is aan de hand van de genetica te voorspellen wanneer het wél overspringt?
De betrokkenheid van een stoet aan universiteiten en instellingen is noodzakelijk om het project slagkracht te geven. Onderzoekers hebben bijvoorbeeld partijen als Sanquin en de Rode Kruis Bloedbank nodig om grootschalig bloedonderzoek te kunnen doen. ‘Wetenschappers moeten snappen wat de vragen van het RIVM zijn en vice versa’, zegt Koopmans. ‘De aanpak van Nationale Wetenschapsagenda is daarom geknipt voor een onderzoek zoals dit. Alle kikkers in de kruiwagen houden is lastig, maar deze opzet biedt echt de kans om grenzen te verleggen. De gezondheid van mensen, dieren en omgeving hangt nauw samen en moet je dus in samenhang bestuderen.’

Het onderzoek duurt in totaal vijf jaar. Wat moet er in 2024 tot stand zijn gebracht om van een succes te kunnen spreken? ‘Als we met de kennis van de ecologie van infecties een waarschuwingssysteem kunnen optuigen, is dat een enorme stap vooruit’, zegt Koopmans. ‘Dan kun je bijvoorbeeld weten waar je moet zijn om ziekten verspreidende muggen tijdig te bestrijden. Dat kan heel veel ellende voorkomen.’

Bron: NWO
Datum: 22 december 2021

Update bovenstaand artikel: 

WNV is voor het eerst gevonden in 2020 in Nederland.